ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 1، فروردین 1404 ، شماره پی در پی 107

تحلیل سبکی اغراض ثانویه جملات امری در خاوران‌نامه

صفحه (39 - 55)
روشن رحمانی ، شهربانو حق‌شناس (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1403

چکیده

زمینه و هدف: شاعران و سخنوران فارسی زبان برای انتقال مفاهیم مورد نظر از ابزارهای زبانی و ادبی بهره میبرند. معانی ثانویه جملات امری یکی از فنونی است که در انتقال ظرایف معنایی و اهداف بلاغی مورد استفاده قرار میگیرد. هدف پژوهش حاضر کشف اغراض ثانویه جملات امری در ساختار خاوران‌نامه میباشد تا نشان دهیم ابن حسام برای چه منظور و مقصودی از جملات امری بهره گرفته و بسامد کاربرد هر غرض تا چه میزان بوده است. زمینه های فکری ابن حسام و تسلط وی بر ادبیات عامه باعث شده است که امر و معانی ثانویه آن در خاوران‌نامه از جایگاه ویژه ای برخوردار باشد.

روش پژوهش: پژوهش حاضر از نوع بنیادی است که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده، یافته ها و داده ها، تحلیل محتوایی و آماری گردیده است. جامعه آماری ۱۱هزار بیت است.

یافته های پژوهش: یکی از مباحث مهم بلاغت، علم معانی و پرداختن به سبک و شیوه های تأثیرگذاری کلام است. معانی ثانویه جملات امری از جمله فنونی است که شاعران و سخنوران به اقتضای حال و مقام و برای تاثیرگذاری بیشتر بر مخاطب به کار میگیرند. زمینه دینی حماسه خاوران‌نامه سبب شده است که بیشترین اهتمام ابن حسام بر ارشاد و راهنمایی باشد.

نتیجه گیری: نتایج پژوهش بیانگر آن است که ابن حسام برای انتقال مفاهیم از ۱۰ غرض ثانویه بهره برده، ارشاد و راهنمایی بالاترین بسامد و هشدار و تحذیر کمترین بسامد را به خود اختصاص داده است. در عین حال اظهار و بیان معانی متعدّد به طور همزمان در یک بیت یا جمله امری از ویژگیهای سبکی این شاعر محسوب میشود.

کلمات کلیدی
ابن حسام , سبک , جملات امری , اغراض ثانویه , خاوران‌نامه

• الهاشمی، احمد.( ۱۳۸۷). جواهرالبلاغه فی معانی والبیان و البدیع. ترجمه علی اوسط ابراهیمی، چاپ چهارم، قم: موسسه حقوق اسلامی.
• حسینی، سیدرضا.(۱۳۹۹).« بررسی معانی ثانویه امر در شعر مهدی اخوان ثالث». پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی: تهران.
• تجلیل، جلیل.( ۱۳۷۶). معانی و بیان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• خوسفی، ابن حسام. (۱۳۷۶). خاوران‌نامه. تصحیح حیدرعلی خوش کنار، ارومیه: انتشارات مهد تمدّن.
• زرّین کوب، عبدالحسین.( ۱۳۶۱). نقد ادبی. جلد اول، تهران: انتشارات امیرکبیر.
• شمیسا، سیروس.(۱۳۹۴). معانی. تهران: نشر میترا.
• شمیسا، سیروس.( ۱۳۸۱). نگاهی تازه به بدیع. چاپ هفتم،تهران: فردوس.
• سکاکی، ابویعقوب.( بی تا). مفتاح العلوم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
• شهبازی، اصغر.( ۱۴۰۰).« بررسی معنایی ـ منظوری گزاره های امری در غزلیات حافظ و ارتباط آن با سبک فردی حافظ». فصلنامه علمی ـ پژوهشی زبان فارسی، شماره شصت و یکم، صص. ۲۳ ـ ۴۹.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا.( ۱۳۹۲). زبان شعر در نثر صوفیه. تهران: سخن.
• صادقیان، محمدعلی.( ۱۳۸۲). طراز سخن در معانی و بیان. یزد: بنیاد فرهنگی و پژوهشی ریحانه الرسول.
• علوی مقدم، محمد. اشرف‌زاده، رضا.(۱۳۸۸). معانی و بیان. چاپ نهم، تهران: سمت.
• فردوسی، ابوالقاسم.( ۱۳۸۸). شاهنامه. چاپ مسکو، جلد چهارم، تهران: معین.
• کاردانی، چنور و تیمور مالمیر.( ۱۳۸۸).« بررسی نقشهای معانی جملات پرسشی و امری در قصاید خاقانی». فصلنامه علمی ـ پژوهشی کاوش نامه، سال دهم، شماره ۱۹۲، صص. ۱۲۳ـ۱۵۲.
• کیان مهر، سمیه.« ۱۳۸۸).« بررسی معانی ثانویه جملات در ۲۰۰ غزل دیوان حافظ، پایان نامه کارشناسی ارشد». دانشگاه پیام نور: تبریز.
• گلی، احمد و فرهاد محمدی. (۱۳۹۴).« ساخت رابطه تعلیلی ـ استنتاجی جملات در شعر حافظ». مجله شعر پژوهی، شماره ۲۶، صص. ۱۱۷ ـ۱۴۰.
• ماهیار، عباس و رحیم افضلی راد. (۱۳۹۳).« بررسی اغراض ثانویه جملات امری در غزلیات سعدی». فصلنامه علمی ـ پژوهشی بهار ادب، شماره ۲۴، صص. ۱۲۳ ـ ۱۳۶.
• محبتی، مهدی.( ۱۳۸۸). بدیع نو. تهران: سخن.
• مرادی، حمیدالله.( ۱۳۷۷). تصحیح خاوران‌نامه ابن حسام خوسفی.، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.
• هاتفی اردکانی، غلامرضا و محسن ایزدیار.( ۱۳۹۹).« بررسی معانی ثانویه امر در غزلیات کلیم کاشانی». فصلنامه زیبایی‌شناسی ادبی، سال هجدهم، شماره ۴۴، صص. ۱۰۱ ـ ۱۳۰.
• همایی، جلال الدین.( ۱۳۸۹). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: اهورا.
• همایی، جلال الدین.( ۱۳۷۴). معانی و بیان به کوشش ماهدخت بانو همایی. چاپ دوم، تهران: هما.
• یول، جورج.( ۱۳۹۱). کاربرد شناسی زبان. ترجمه محمد عموزاده و منوچهر توانگر، چاپ پنجم، تهران: سمت.